İlk çağlardan günümüze, kuşaktan kuşağa hikâyelerin aktarımını sağlayan sözlü, müzikli form her toplumun tarihinde önemli bir iz bırakmış. İskandinavya’da Skald, İrlanda’da Filí, Oksidanlarca Troubadour, Ortaçağ Avrupası’nda Minstreladı verilen anlatıcılar, Anadolu ve Kafkaslarda da hep var olmuş ve anlatmış.
Türkçede ozan adı verilen şair-müzisyenler Ermenicede Kusan diye adlandırılıyor. Bu kelime artık yok olmuş bir Farsî dil olan Partçadan ödünç alınmış. Kusan geleneği ise ilk çağlardan bugüne varlığını sürdürüyor. Daha yakın dönemlerde, özellikle diğer kültürlerle etkileşim arttıkça verilen kusanlar, աշուղ (aşuğ) olarak da anılmaya başlanmış. Âşık kelimesinin dile uydurulması, çeşitli araştırmalardaki iddialara göre kahvehanelerde destan dillendiren yakın dönem temsilcilerle olmuş.
Aşuğ Civani (ortada, kemençe ile), Aşuğ Camali (solda, santur çalıyor) ve Alexi (sağda, tar çalıyor). Civani, Camali’nin kız kardeşiyle evliydi ve babaları Gümrü’de topluluğun çalıp söylediği Taloyan’ın Kahvesi’ni işleten bir âşıktı. Kusan Topluluğu’nun kurucusu Şara Talyan, Camali’nin oğlu.
Rivayet o ki, 17. yüzyılda İstanbul ve çevresindeki büyük şehirlerde açılan kahvehanelerde âşıkların varlığı giderek yaygınlaşıyor, sonraki yüzyıllarda da adım adım ticaret yoluyla doğuya, günümüz Ermenistan’ına dek ulaşan kahvehaneler, bu rolün de taşındığı kamusal alanlar oluyor. Benzeri bir etkinin İran’dan doğru gelmesi de eklenince çağdaş Kusanlar Farsî ve Türkçe şarkıları da repertuarlarına alıyorlar. Geleneğin en önde gelen isimlerinden Sayat Nova, Azerice ve Gürcüce şiirlerden yaptığı bestelerle bütün coğrafyanın temsilcisi olarak seviliyor.
Sovyet Ermenistanı’nda Kusan geleneğini devam ettiren sanatçıların isimleri zaman zaman bu tarihin izini taşıyarak Aşuğsıfatını da içeriyor. Aşuğların eserlerini kayıt altına almayı hedefleyen bir topluluk da Sayat Nova’nın adıyla; “Սայաթ Նովա” աշուղական երգի վաստակավոր անսամբլ (Sayat Nova Aşık Eserleri Topluluğu) olarak 1927 yılında kuruluyor. Şara Talyan’ın önderliğinde radyo halk çalgıları topluluğu temel alınarak çıkılan yolda topluluğun liderliğini daha sonra Vağarşak Sahakyan üstleniyor.
Bağdasar Tıbir, Sayat Nova, Miskin-Burji, Civani, Şeram, Havas, Aşot gibi aşıkların eserlerini kayda geçiren topluluk, A. Harutyunyan, A. Babayan ve A. Koçaryan gibi sovyet dönemi sanatçılarından parçaları da repertuarına almış.
1970’lere gelindiğinde çalışmalarına son veren topluluğun mirasını, Sovyetler’in dağılmasının ardından Tovmas Boğosyan öncülüğünde bir grup devraldı. Bu mirasın en somut izleri, o dönemden günümüze ulaşan kayıtlar ve plaklarda görülüyor. Yesayan arşivinde yer alan Hayk-Anjel Açıkgöz Koleksiyonu 86 numaralı plak da bu kayıtlardan biri. Koleksiyonumuzdaki plak, ilk baskısı 1960 yılında yapılmış olan albümün yeniden basımı, ancak yılını kesin olarak tespit edemiyoruz. Plaktaki parçalar şöyle:
A Yüzü:
A1. Հով գիշեր, զով գիշեր (Hov Gisher, Zov Gisher) **(Eser: Aşot)
A2. Ես քեզ տեսայ (Yes Kez Tesa) (Eser**:** Civani)
A3. Հայոց ձորեր (Hayots Dzorer) (Eser: Aşot)
A4. Սպիտակ մազեր (Spitak Mazér) (Eser: Civani)
A5. Լոյս բացուել (Luysi Bats’vel E) (Eser: Aşot)
B Yüzü:
B1. Գարնան առաւօտ (Garnan Aravot Er) (Eser: Havasi)
B2. Խալտ (Khald) (Eser: Havasi)
B3. Ջավախեցի (Javakhetsi) (Eser: Havasi)
B4. Ես մի ղարիպ բլբուլի պէս (Yis Me Garib Blbuli Pes) (Eser: Sayat Nova)
B5. Երգ խաղաղութեան (Yerg Hahakhutyan) (Eser: Aşot)
